Хроника бурят-монголов

Ссылки

Бурятские летописи
Хроники Тугулдура Тобоева и Вандана Юмсунова в переводе и в редакции Н. Н. Поппе
Летопись баргузинских бурят
Бурятские летописи в электронном виде

БУРЯТЫ 

БУРЯТЫ (самоназвание — бурят), народ в Российской Федерации, основное население Бурятии (273 тыс человек), живут также в Иркутской области (80 тыс человек), в том числе в Усть-Ордынском округе (54 тыс человек), в Читинской области (70 тыс человек), в том числе в Агинском округе (45 тыс человек), в Дальневосточном федеральном округе (10 тыс человек). Всего в Российской Федерации 445 тыс человек (2002). Буряты живут также на севере Монголии (35 тыс. чел.) и на северо-востоке Китая. Общая численность бурят более 500 тыс человек.

Среди бурят выделяются этнические группы: булагаты (Усть-Ордынский округ), эхириты (Баргузинский, Баяндаевский, Кударинский районы Бурятии, Усть-Ордынский округ), хонгодоры (буряты Иркутской области вне Усть-Ордынского округа), хоринцы (Агинский, Хоринский и другие районы Бурятии), буряты северных районов (Баунтский район) Бурятии (в значительной части — ассимилированные эвенки) и селенгинские буряты (центральные и южные районы Бурятии). Хоринцы составляют 36%, булагаты 28%, эхириты 10%, селенгинские буряты 20%, хонгодоры 6% численности российских бурят.

По антропологическим признакам буряты относятся к центрально-азиатскому типу монголоидной расы; у северных бурят заметна примесь байкальского типа. Бурятский язык относится к монгольской группе алтайской языковой семьи. Среди бурят распространен также монгольский язык. Бурятский язык подразделяется на 15 диалектов. В 17 веке буряты составляли несколько племенных групп, крупнейшими среди которых были булагаты, эхириты, хоринцы и хонгодоры. Позднее в состав бурят вошли группы монголов и эвенков. Консолидация племен в единую народность была обусловлена близостью их культуры и диалектов, а также социально-политическим объединением после вхождения в состав России. Русские землепроходцы называли бурят братскими людьми. В основном процесс формирования бурятской народности завершился в конце 17-18 веков, хотя диалектные особенности в языке и этнические группы сохранились.

В период появления первых русских переселенцев в Прибайкалье преобладающую роль в экономике бурятских племен играло скотоводство; полукочевое у западных и кочевое у восточных племен. Буряты разводили овец, крупный рогатый скот, коз, лошадей и верблюдов. Дополнительными видами хозяйственной деятельности были охота, земледелие и рыболовство, более развитые у западных бурят; на побережье Байкала существовал промысел нерпы.

В 18-19 веках буряты испытали сильное влияние русской материальной и духовной культуры. Чисто скотоводческое хозяйство сохранилось лишь у бурят, живших по реке Онону на юго-востоке Бурятии. В других районах Забайкалья сложилось скотоводческо-земледельческое хозяйство, при котором только богатые скотоводы продолжали кочевать весь год, скотоводы среднего достатка и владельцы малочисленных стад перешли к частичной или полной оседлости и стали заниматься земледелием. В Прибайкалье, где земледелие в качестве подсобной отрасли практиковалось и прежде, земледелие стало преобладать над скотоводством. Проведение Сибирской железнодорожной магистрали и развитие промышленности в Южной Сибири дало толчок к расширению земледелия, повышению его товарности.

За исключением кузнечного и ювелирного дела буряты не знали развитого ремесленного производства. Их хозяйственные и бытовые нужды практически полностью удовлетворяло домашнее ремесло, для которого сырьем служили древесина и продукция скотоводства: кожа, шерсть, шкуры, конский волос. Буряты сохранили пережитки культа железа: железные изделия считались оберегом. Нередко кузнецы одновременно являлись и шаманами.

Древней формой бурятского традиционного жилища была кочевническая юрта, основу которой составляли легко перевозимые решетчатые стенки. Внутри бурятского жилища, как и у других скотоводческих народов, существовало определенное обычаем размещение имущества и утвари. За очагом напротив входа находилось домашнее святилище, где у бурят-ламаистов стояли изображения будд — бурханы и чаши с жертвенной пищей, а у бурят-шаманистов находился ящик с человеческими фигурками и шкурками животных, которые почитались как воплощение духов — онгоны.

Мужская и женская одежда бурят относительно мало различалась. Нижняя одежда состояла из рубахи и штанов, верхняя представляла собой длинный свободный халат с запахом на правую сторону, который подпоясывался широким матерчатым кушаком или ременным поясом. Замужние женщины поверх халатов носили жилет-безрукавку — удже, имевшую разрез спереди, которая также делалась на подкладке. Излюбленными украшениями женщин были височные подвески, серьги, ожерелья, медальоны.

В пище бурят большое место занимали блюда, приготовленные из молока и молочных продуктов. Впрок заготовлялось не только кислое молоко, но и сушеная спрессованная творожистая масса — хурут, которая заменяла скотоводам хлеб. Подобно монголам, буряты пили кирпичный чай, в который наливали молоко и клали соль и сало.

Древняя религия бурят — шаманство, вытесненное в Забайкалье ламаизмом. По официальным данным, в дореволюционный период западные буряты в основном исповедывали православие, восточные были приверженцами ламаизма, одной из форм буддистского вероучения. Ламаизм, утвердившийся на территории Бурятии в 18 веке, пустил там глубокие корни. Православие же не сумело вытеснить древние шаманистские верования и имело поверхностный характер. Пережитки шаманства сохранялись и у бурят-ламаистов.

С начала 19 века среди бурятов стало распространяться просвещение, возникли первые школы, начала складываться национальная интеллигенция. Большая часть забайкальских бурят до 1930 пользовалась старомонгольской письменностью. В 1931 на основе хоринского диалекта была создана письменность вначале на базе латинской, а затем (с 1939) — кириллической графики.

БУРЯАД-МОНГОЛ ХҮН

Булагаа шэргэһэн нютаг – нютаг бэшэ, угаа алдаһан хүн – хүн бэшэ... Энэ болбол буряад-монгол угсаатанаймнай эртэ урда сагһаа һанажа ябаһан бодолнуудай нэгэн мүн.

Тус бодол хүнэй сэдьхэлдэ байхадаа, тэрээндэ түрэhэн газар нютагыень, хайрата эхэ, эсэгыень, ашата арад зонииень мартуулдаггүй. Угаа мэдэхэ, нютагаа hанаха, арадаа хүндэлхэ мэдэрэлтэй хүн найдамтай. Тэрэ ондоо хүниие ойлгохо хабатай, нютагайнь заншалые хүндэлхэ аргатай, хэлэhэн бодолыень сэгнэхэ сэнэгтэй.

Бидэ буряад-монгол зон холын хүниие хариин гэжэ харшалдаггүй, дүтын хүниие өөрын гэжэ үлүү үмэгшэлдэггүй ябаhамди... Яhатан бүхэндэ, арад бүхэндэ адли тэгшээр хандадаг заншалнай элинсэг хулинсагуудаймнай эртэ урдын ёhо юм.

Галаа түлеэд, сайгаа халаагаад, айрһа хурһаяа эли газарта гаргаад, үүдэеэ суургалангүй орхижо, малаа адуулан гү, али агнажа ошоходоо, буряад хүн аянай зондо һанаагаа зободог байгаа. Хэһээлтэдэ ороһон хаатаршан, сүлэлгэдэ ябаһан гэмтэн – хэнэйшье үри hаа, ямаршье яһанай хүн һаа – энэ гэртэнь орожо гарахадаа, эзэгүй айлайда буугааб гэжэ һанадаггүй байгаа. Тэрэнэй хоол баряад, унда уугаад, дулаасажа амараад ошоһые мэдэхэдээ, буряад хүн баярладаг һэн. Юундэб гэхэдэ, галынь замхаагүй, гуламтыень хүн тойрон гараагүй, эдеэ хоолһоонь ама хүрөө, сэргэдэнь мориёо уяа. Иихэдээ гэрэй эзэн энэ дэлхэй дээрэ дэмы ябанагүй!

Энэ дэлхэй дээрэ дэмы ябаагүйгөө мэдэрхэ гээшэ хүн түрэһэнэймнай омог шуу. Харин хүн түрэһэнэй омог ондоо хүндэ туһа үзүүлһэнһээ ерэдэг. Туһада ехэ бага гэжэ байдаггүй. Хүндэ туһалһан туһа өөртэ туһа боложо эрьедэг. Юундэб гэхэдэ, хүргэһэн туһа тухай туhалуулhан хүн хэзээдэшье мартадаггүй. Илангаяа зобоһон, тулиһан хунүүдтэ һанаагаа зобохо гээшэ буянда тоологдодог, иимэ хүнүүд нигүүлэсхы боди сэдьхэл харуулhан хүнүүд гэлсүүлдэг. Хойто үетэндөө иигэжэл элинсэг хулинсагууднай дамжуулһан байдаг гээшэ.

Мэдэхэшьегүй, танихашьегүй хүнүүдтэ һанаагаа зобоходоо, буряадууднай түрэл арадайнгаа тэнюун түни абари зан, дэлгэр һайхан сэдьхэл гэршэлэн, нэрэ хүндыень дээрэ үргэжэ ябаhанаа харуулдаг байгаа. Энэнь Байгалай эхинэй нютаг зоной заншал тухай һайнаар хэлсэхэ шалтагаан боложо үгэдэг һэн. Юундэб гэхэдэ, һайн заншал мартагдадаггүй бшуу. Мартагдахагүйһөө гадна, тэрэниие үзэһэн хүнүүд олон бодол, мэдэрэл досоогоо бисалгаха баатай болодог. Тиигэжэ заншалнуудай һайн муу талые, хүнүүдэй зүб, буруу ябадалые тодорхойлхо баатай болодог.

Ямар ябадал зүб ябадал бэ, ямар ябадал муу ябадал бэ гэжэ өөртөө хүсэд илгаруулаагүй хүн хүсэд хүн бэшэ!

Энэ болбол элинсэг хулинсагуудаймнай баhа нэгэ ехэ захяануудай нэгэн мүн. Тэдэмнай мандаа үшөө иигэжэ ойлгууланхай: хэнэй һайн үйлэнь булюуб – тэрэ сагаан сэдьхэл харуулна, хэнэй муу үйлэнь булюуб – тэрэ хара сэдьхэлдэ баригдана... Хара бодолтой, хара һанаатай, хара сэдьхэлтэй хүн – муу хүн, харин сагаан сэдьхэлтэй, сагаан һанаатай, сагаан ябадалтай хүн – һайн хүн!

Бидэ мүнөө үе сагай хүн зон ямар ябадалнай муу үрэтэйб, ямар ябадалнай һайн үрэтэйб гэжэ илангаяа наринаар бодожо үзэхэ зэргэтэйбди. Үдэрэй боро юрьеэндэ, өөдэгүйхэн олзодо ухаагаа балартуулха ёhогүйбди.

Элинсэг хулинсагуудайнгаа үшөө нэгэ захяае һаная: залхууда диилдэһэнһээ, ехээр эдиһэнhээ, удаан унтаһанһаа хүнэй сэдьхэл бодол һулардаг; сэдьхэл бодолоо һуларһан хүн гээшэ өөрынгөө хүн бэеын юртэмсэ тухай һанаагаа зобохоёо болижо, амиды бэедээ диилдэжэ захалдаг; тиихэдээ тэрэ архида ородог, худалаар хэлэдэг, амитанай ами хороодог, һэбхи янхан ябадал гаргадаг, хубхай хооһон хөөрөө дэлгэдэг, хулуужа эхилдэг, хүнүүдэй хоорондо хоб зөөдэг; ухаан бодолоороо, хэлэ амаараа, хэрэг үйлөөрөө арадайнгаа ёһо гуримуудые, заабари заршамуудые, хамаг заншалые эбдэжэ ябаһанаа тэрэ ойлгохоёо болижо, ойлгуулхые хүсэһэн хүндэ өөртэнь үһэридэг, урдаһаань хүлзэдэг, мухар омог харуулдаг.

Урда үетэнэйнгөө эдэ бүгэдэ захяа заабаринуудые сахижа ябаһан хүнүүднай “дэгэл захатай, хүн ахатай” байдаг, “болоһонһоо ама хүрэхэ, бууралһаа үгэ дуулаха” шухала гэжэ ойлгодог. Өөрынгөө һанаһанһаа буруу юумэ хэхэ болоо һаа, эдэнэр сэдьхэлээ хёморжо, арсаха баатай болодог, хэрбэеэ арсажа ядаа һаа, бэеэ зэмэлжэ эхилдэг.

Энэ хадаа һэшхэлтэй хүнэй тэмдэг шуу. Һэшхэлтэй хүнүүдээ араднай хүнэй эрхим, зоной шэмэг гэжэ сэдьхэлэйнь шанарые бурхан шанартай сасуулдаг һэн. Тиимэһээ бурхан гээшэмнай хүнэй сэдьхэлдэ бшуу!

Бурхан үгы гэдэг хүндэ бурханай орон үгы. Иимэ хүнүүд эхэ эсэгэеэ, түрэһэн нютагаа һанадаггүй. Иимэ хүнүүдээр олон арад арад бэшэ боложо эхилдэг, иимэ хүнүүдтэ зонхилуулһан нютаг эзэгүй мэтээр үншэрдэг. Харин сагаан сэдьхэлээр, буянта үйлөөр олон зонтой арад үдэдэг, үнэржэдэг. Дэмбэрэлтэй хэрэг бэелүүлхэ зоригжолтой сэсэн бэрхэ хүнүүдээ дэмжэһэн газарта нютаг хүгжэдэг.

Буряад-Монгол оромнай, буряад-монгол араднай, буряад-монгол хэлэмнай хэтэ мүнхэдөө мандаха болтогой!

Доржо ЭРДЫНЕЕВ

УГ ИЗАГУУРАА УДХАЛАН ХӨӨРЭХЭДЭ . . .

Буряад зоной уг гарбал тухай уг изагуурай туужа соо тодоор бэшэгдэһэн. Эртэ урда сагай домогууд эндэ үргэнөөр хэрэглэгдэнхэй. Уг изагуур тухайдаа түүхэһээ һабагшалан удхалан хөөрэхэдэ һонирхолтой.

Дундуур үе сагһаа хойшо дэлгэрһэн Буряадай домогой ёһоор, Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёр монгол-буряадуудай эшэ үндэһэ табигшад болоно. Барга баатар гэжэ нэрэтэй хүбүүн тэдэнһээ уг гарбалаа залгаһан юм. Тэрэ зүүн урда зүгһөө ерэжэ, Байгал далайн урда эрьедэ нютагжаһан байгаа.

Барга баатар Үлеэдэй (Олюудай), Буряадай, Хоридой гэжэ нэрэтэй гурбан хүбүүтэй байһан гэхэ. Хүбүүдэйнгээ ургажа томо болоходонь, эсэгэнь тэдэнэйнгээ саашанхи ажамидаралай зам заажа үгэбэ. Буряадай гэжэ тээли (дунда) хүбүүгээ хажуудаа үлөөгөөд, Байгал шадар байрлуулба.

Үлеэдэй гэжэ хүбүүгээ баруун тээшэнь эльгээбэ. Аха (ууган) Үлеэдэй Мэргэн хүбүүниинь Хальмаг отогтоной үндэһэ һуури табиһан байна. Эдэниие үлеэдүүд-элеэдүүд (ойродууд) гэжэ нэрлэдэг түүхэтэй. Эртэ урда сагһаа хойшо баруунай монгол арадуудай бүридэлдэ дүрбэдүүд, баядууд, түргэдүүд, үлеэдүүд ба бусад угсаатад ородог байһан юм ха. Тиигэжэ монгол угсаата арадууд барга, халха, ойрод монголнууд боложо хубаардаг гээшэ.Монголнууд хадаа монгол хэлэн дээрэ хэлэдэг бүхы арадай түүхэтэ нэрэнь болоно: халха (Монгол ороной монголнууд), КНР-эй монголнууд, дунсянууд, түү гэхэ гү, али монгорнууд (хори, мэнгүүлэ), дагуурнууд, буряадууд, хальмагууд г.м.

Одхон хүбүүн Хоридой Мэргэнээ хада уулатай, ой модотой газарта агнуури хэжэ, амидаржа яба гэжэ эльгээбэ. Буряад эрдэмтэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Лубсан Доржиевич Шагдаровай тэмдэглэһэнэй ёһоор, энэ домог хадаа бодото үндэһэ баримтатай. Буряадай элинсэгүүдтэ хабаатай гурбан угсаатан болоно. Онсолбол, хори-түмэдүүд (хориин 11 эсэгын элинсэгүүд), барганууд (тэдэнэй үлэгдэлынь Урда Монголдо байдаг), буряадууд (мүнөөнэй баруун буряадуудай элинсэгүүд). Хожомынь „буряад” гэһэн нэрэ бүхы буряад арадта хабаатай болгогдоһон гэхэ гү, али шэлжүүлэгдэһэн байгаа.

Буряадууд түүхын хүгжэлтын айхабтар орёо, хүндэ хүшэр зам гаталанхай. Энэ замдань элдэб бэрхэшээл түбэгүүд дайралдаа. Байгал далай шадар оршодог шэдхэ шэрэнгитэ, буртаг ой тайга соогуур, Түб Азиин нюдэ алдама үргэн нэлэнхы тала дайдаар, элһэн губинуудаар элдэб үндэһэ яһанай зонтой зуун жэлэй туршада хүршэ ажаһуухадаа, улас түрын удха шанартай үйлэ хэрэгүүдые бэелүүлһэн, үндэһэн арадай бүрилдэлгэдэ, бусад угсаатантай харилсаа холбоо тогтоолгодо горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм. Буряад арадай бүридэлдэ монголшууд, хамнигад, түүрэгүүд, самодиецууд болон бусад угсаатан бии. Эртэ урдын буряадууд, хамнигад түүрэг угсаатантай дүтын харилсаатай байһан гээшэ.

Түүхын шэнжэлгэнүүд соо курыкануудтай (хүрьгэдтэй) зэргэ байырку-байрагуу (баягууд) угсаатан дурдагдана. Тэдэ Баргажан голой нютагуудаар ажаhууhан ха. Хэлэ шэнжэлэгшэдэй hанамжын ёhоор, эртэ урдын түүрэг угсаатан байырку хожом бүрилдэһэн монгол барга угсаатантай адлирхуу болоно. Монгол «барга», түүрэг «байырку» гэжэ үгэнүүдые сасуулхада, удхаараа адли: «шэрүүн, бааза, үнинэй» гэһэн тайлбаритай. Барга, хори болон түүрэг угсаатан тухай перс эрдэмтэн Рашид-ад-дин иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Эдэ угсаатан бэе бэедээ дүтэрхынүүд. Монголнуудай ажаһуудаг газар дэлхэйн заха үзүүртэ тэдэнэй отогуудай ба үрхэ байрануудайнь оршожо, Баргажан түхэм гэжэ нэрлэгдэдэг хадань тэдэниие «барга» гэжэ алдаршуулаа». Элдэб уг гарбалтай угсаатаниие хамтадхаһан ганса нэрээр «барга» гэжэ нэрлэгдэһэниинь ойлгосотой. Барга угсаатанһаа түмэд гэжэ отог таһарһан байна. Энээнһээ уламжалхада, Буряадай ба Хоридой хүбүүдтэй байһан Барга баатар тухай домог түүхэ онсо удхатай болоно.

Хори-түмэдэй зарим бүлэгүүдэй яхадуудай ажаһуудаг газар руу нүүжэ ябашаһан тухай мэдээнүүд түүхэ бэшэгүүд соо бии. Гадна хори-түмэдэй олонхи отогууд Чингис хаанай туһамаршан болоһон Хуудха-Бэхиин мэдэлдэ ороһон юм. Түүхын бэшэг соо хэлэгдэһэнэй ёһоор, тэдэ ХVI зуун жэлэй һүүл сагта Дотор Монгол орондо ошоод байһанаа, Манжын хаашуул, баяшуулай хоорондоо хёморхо дайлалдахада, ХVII зуун жэлэй эхиндэ Байгалай саанахи газар дайдаар, Байгал далайн баруун эрье хүрэтэр таража һууһан байгаа.

ХVII зуун жэлэй эхиндэ булгадууд, эхирэдүүд, хонгоодорнууд хадаа буряад угсаатанай томохон отогууд байһан юм. Буряад ороной Россин гүрэнэй бүридэлдэ ороһон хойно, 1658-1659 онуудта, Сэлэнгэ мүрэн хударай нютагуудта үшөө нэгэ буряад бүлэг бии болоо һэн ха. Тэдэниие «Сэлэнгын буряадууд» гээд түүхын баримтанууд нэрлэнэ. Эдэ сэлэнгын буряадууд гол түлэб монгол болон баруун буряадуудһаа бүридэнэ. Тиигэжэ ородуудай Байгал шадар ерэхэдэ, буряад отог угсаатад ниитэ нэгэн арад үндэһэтэн боложо, бүрилдэн тодорхо эрхэ байдал тогтоогдоо һэн. Буряад арадай нэгэн бүхэли боложо бүрилдэлгын хүдэлөөн ХIХ зуун жэлэй эхин багта гол түлэб түгэсэһэн юм гэжэ шэнжэлэгшэд баталдаг.

Буряад арад нэгэн адли ёһо заншалнуудтай, гурим дүримүүдтэй. Буряад угсаатад – эхирэд, булгадууд, хори, хонгоодорнууд хадаа эртэ урдын монголнууд болоно, харин монголнууд хадаа Түб Азиин эртэ урдын арад гээшэ. Мүнөөнэй байдалаар дээрэ дурсагдаһан угсаатадһаа гадна, нэн түрүүн сонгоол, сартуулнуудые оруулалсан, буряад арад хадаа ниитэ нэгэн үндэһэ яһатан болоно бшуу гэжэ “Буряад үнэнэй” ахамад редактор, Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев тэмдэглэнэ.

Буряадуудай угсаатан бүхэн өөр өөрын уряа һүлдэтэй байгаа. Эдэнь тахидаг, шүтэдэг, хүндэлдэг, һүгэдэдэг ан амитан, загаһан гү, али шубууд байгаа. Тэдэнэр уг гарбалаа эдэ бүгэдэнтэй холбодог һэн.

Буряадуудай угсаатадые тодорхойлһон нэрэ томьёонууд үгы. Хори буряадууд угсаатанаа «эсэгэ» гэдэг; эхирэдүүд, булгадууд, хонгоодорнууд угсаатанаа «яһан» гэдэг байна.

Бата–Мүнхэ ЖИГЖИТОВ

“БУРЯАД” ГЭҺЭН НЭРЭ

Мүнөө “буряадууд” гэхэдээ, томо ехэ угсаата байгуулганууд гэжэ ойлгонобди: хори, эхирэд, булгад, хонгоодорнууд, сонгоолнууд, сартуулнууд.

Түбхын түрүүлэн “буряад” гэжэ угсаатанай, арадуудай нэрын хаанаһаа, яажа бии болоһон асуудалые хаража үзэе. Түүхын хүгжэлтын үе соо “буряадууд” гэхэдээ, хэд гээшэб гэжэ бодохо, тухайлха зэргэтэйбди. Буряадуудые “буруудтай” (Г.Е. Грумм-Гржимайло болон Т.М. Михайлов), “баргадуудтай” (Б. Б. Барадин), “курыкануудтай” (Т. А. Берта­гаев), “бүртэ-шонотой” (Ц. Б. Цыдендамбаев), “бурижа ошоһон буряадуудтай” (Г. Д. Санжеев), “бураатай” – үдхэн шэдхэ шэрэнгитэй (Б.Р. Зоригтуев) адлидхаха ушар тохёолдодог байна.

“Түүрэг” гэһэн угсаатадай нэрэ “ниитэ нэгэн шуһанай”, харин “буряад” гэһэн нэрэ “ниитэ нэгэн эхын умайн” гэһэн удхатай гэжэ мэдээжэ эрдэмтэ Л. Р. Кызласовай һанамжада баримталан, хакас эрдэмтэд һонин мэдээсэл хээ һэн. “Ниитэ нэгэн эхын умай” хадаа “эхир” гэһэн удхатай бшуу. “Эхирэд” гэһэн үгэ эндэһээ гарана. Мүнөөнэй хакасуудай элинсэг хулинсагууд хүршэ ажаһуудаг эхирэдүүдые “буряадууд” гэжэ нэрлэдэг байһаниинь ойлгосотой болоно бэшэ гү?! Юрэдөөл, тэдээнһээ зүүлжээ ажаһууһан арад угсаатадые пирад (пырат) гэжэ кыргызүүд (хакасууд) нэрлэхэдээ, эдэмнай ниитэ нэгэн – бүхэли гэжэ тэмдэглэдэг байгаа хэбэртэй. Киргиз гүрэнэй мэдэлдэ байһан буряад зоной элинсэг хулинсагууд иигэжэ нэрлүүлдэг байгаа бшуу.

“Буряад” гэһэн нэрэ “ниитэ нэгэн эхэ оронтой арад” – түрэл дүтын угсаатад гэхэ гү, али мүнөө элдэб ондо ондоо угсаатад болохо хори, хонгоодор, эхирэд, булгадые нэгэдүүлдэг арадай юрэнхы нэрэ болоно гээшэ. “Буряад” гэһэн нэрын эртэ урда сагһаа үндэһэтэй байһаниинь ойлгосотой. Тэрэ түүрэг-монголнуудай нэгэн ниитэ уг гарбалһаа эхитэй. Тиимэһээ монгол хэлэтэ угсаатад түүрэг үндэһэтэй нэрэнүүдые өөрын мэтээр хүлеэн абанхай.

“Хори” гэһэн үгэ хоёр удхатай гэнэ: 1) «хорихо» гэһэн глаголой захирһан дугаарлалай «хори» гэһэн удхатай; 2) «Хори» гэжэ тоо болоно.

“Эхирэд” гэһэн үгэ «эхир» гэжэ үгын олоной тооһоо гаранхай: эхир хүбүүд.

“Булгад” гэһэн үгэ «булган» гэжэ үгэһөө гарана.

“Хонгоодор” гэһэн үгэ хоёр үгэһөө бүридэнэ: «хон»-һайн һайхан шубуун, «гоодор» – энэ шубуунай дальбараа.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ

УГ ГАРБАЛАА МЭДЭЖЭ ЯБАЯ!

«Угаа мэдэхэгүй хүниие

Уһан дээрэһээ гал эдихэ,

Түрэлөө мэдэхэгүй хүниие

Тэмээн дээрэһээ нохой зууха...»

Эндэ гаршаг болгожо үгтэһэн оньһон үгэ соо айхабтар шэрүүн, зэбүүрхэмэ үгэнүүд дуулдана. Эртэ урда сагһаа хойшо монгол хэлэтэ арадууд, түрэл гаралаа, уг удамаа мэдэхэгүй хүниие шоо үзэжэ, шобто хаража ябадаг байгаа. Теэд тиигэншьегүй аргагүй һэн. Гүрэн гээшын бүрилдөөгүй, хуули гээшын тогтонижоогүй тэрэ сагта “дэгэл захатай, хүн ахатай” байха ёһотой байгаа бшуу. Теэдшье үсөөхэн тоотой буряад арад уг удамаа тоонгүй, түрэл гаралаа мэдэнгүй шуһа мяхаа холисолдуулбал, эрэмдэг бэетэй, эрьюу тархитай боложо, энэ дэлхэйн хүрьһэн дээрэһээ этэрэгдүүлэн халиха һэн.

Хүлэг мориёо хүтэлэн аба эжытэеэ...

Эгээл тиимэһээ манай арад гээшэ хэдынэйшье сагта “Уһа түлеэнэй дүтэнь дээрэ, ураг худанарай холонь дээрэ” гэһэн алтан үгэнүүдые баримталдаг байгаа бшуу. “Түүхэй мяханда түрэл үгы” гэһэн тэнэг бодол холо хаяжа, айл мал боложо байһан залуушуул шадаал һаа ондоо обогһоо, ондоо отогһоо һамга абаха гү, али хадамда гараха гэжэ оролдодог һэн. Энэ ушар хадаа түрэл зоной шуһа холисолдуулхагүйһөө гадна, элдэб олон обог болон отогуудай дунда амгалан байдалай һайхан һуури табидаг һэн. Саашадаа тэрэ харилсааниинь улам ехээр хүгжэжэ, буряад гэжэ нэрэтэй арад болотороо хүгжэхэдэмнай туһалһан байха. Тиигэжэ манай арад “саһан дээрэ мүртэй, саарһан дээрэ нэрэтэй” болоо һэн.

Багахан манай буряад араднай ехэ түүхэтэй юм гэжэ мартаха ёһогүйбди. Бидэ Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёрой үри саданар гээшэбди. Мүн лэ эдэ хоёрой үри саданарай тоодо Чингис хаан ородог юм. Монгол туургата арадуудай түүхын дурасхаалта зохёол болохо “Монголой нюуса тобшын” эхиндэ энээн тухай сэхэ хэлэгдэнхэй: “Чингис хаанай уг изагуур гэхэдэ, дээдэ тэнгэриһээ заяатай түрэһэн Бүртэ-Шоно өөрынгөө һамган Гуа-Маралтай хамта уһан далайе гаталжа ерээд, Онон мүрэнэй эхиндэ Бурхан-Халдуун уулада нютаглажа, Батцагаан гэдэг нэгэ хүбүүтэй болоһон юм. Батцагаанһаа хойшо хорёод үеын үнгэрһэнэй һүүлээр Чингис хаан энэ дэлхэйдэ түрэһэн юм”.

Ямар уһан далайе гаталжа, Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёр Онон мүрэнэй эхиндэ зөөжэ ошоһон байнаб гэһэн асуудал тобойсо гаража ерэнэ. Хэр угһаа нааша монголшуудай ажаһуужа байһан Түб Азида уһа голнууд, нуур далайнууд хомор юм. Тэдэнэй тон ехэнүүдынь гэхэдэ, Байгал далай Хүбсэгэл нуур хоёр болоно. Теэд “Монголой нюуса тобшодо” имагтал далай тухай хэлэгдэнэ бшуу. Тиихэдээ Бүртэ-Шоно Гуа-марал хоёрой тоонто нютагынь хадаа Байгал шадарай дайда болоно гээшэ бэзэ. Энээн тухай эгээл түрүүшынхиеэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Сергей Шагжиевич Чагдуров сэсэ мэргэнээр тааһан байна. Тиихэдээ монгол хэлэтэ бүхы арадуудай эртэ урдын тоонтонь хадаа эгээл мүнөө манай ажаһуужа байһан энэ һайхан дайда болоно бшуу.

Энэ һайхан дайдамнай эртэ урдын сагта арюун сэбэр Ариг уһан гэжэ нэрэтэй байгаа. Бүртэ-Шоно Гуа-марал хоёрой ори ганса хүбүүн Батцагаанһаа хойшо арбан үе үнгэрөөд байхада, манай буряад арадта сэхэ хабаатай үйлэ ушар Монголой түүхэдэ болоһон юм. Энээн тухай “Монголой нюуса тобшын” 5-9-дэхи параграфууд дотор иигэжэ хэлэгдэнэ:

5. Нэгэ үдэр Дува-соохор Добу-мэргэн дүүтэеэ Бурхан-Халдуун уула дээрэ гараба. Дува-соохорой Бурхан-Халдуун дээрэһээ харахадань, Түнхэлэг горхо руу нэгэ бүлэг хүнүүд сүлөө забгүй нүүжэ ябаа һэн.

6. Дува-соохор хэлэбэ: “Эдэ нүүдэлшэдэй дунда тэргэ дээрэхи бүхөөгэй урда тээ нэгэ сэбэрхэн басаган һуужа ябана. Хүнэй һамган болоогүй байгаа һаань, Добу-мэргэн дүүмни, шамдаа нүхэр болгохомни” – гээд, тэрэниие харахыень Добу-мэргэн дүүгээ тэрээ руу эльгээбэ.

7. Добу-мэргэн тэрэ нүүдэлшэдтэ хүрэжэ, үхиниие хараба. Үнэхөөр алдар нэрэ ехэтэй һайхан басаган, үшөө хүнэй һамган болоогүй. Нэрэнь Алан-гуа гэнэ.

8. Энэ үхин хори-түмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй һамган Баргужин-гуаһаа хори-түмэдэй (хори буряадай) нютаг – Ариг ус гэдэг газар холо газарай Баргужин Түхэмэй эзэн Баргудай мэргэнэй үхин. Тэдэ бүлэг хүнүүд Хорилардай мэргэнэйхид байба.

9. Хорилардай мэргэн хори-түмэдэй газарта булга, хэрмэ зэргын ан гүрөөһэ агнахые хориходонь, буруушаан муудалсажа, тэндэһээ һалажа, Хорилар обогтой болоод, Бурхан-Халдуун уулада ан гүрөөл элбэг гэжэ дуулахадаа, тэндэхи эзэн бурхан бодхоһон Шинч баян уряанхайтай уулзахаяа нүүжэ ерэһэн юм. Энэ хори түмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй үхин, Ариг усанда түрэһэн Алан-гуае гуйжа, Добу-мэргэнэй һамган болгоһон ушарынь тиимэ юм.

Мүн энэ номой саашанхишье хэһэгүүдтэ буряад арадай түүхэдэ хабаатай зүйлнүүд дайралдана. Жэшээнь, Алан-гуагай Добу-мэргэндэ хадамда гараад, хоёр хүбүүдтэй болоһон тухай, Добу-мэргэнэй наһа бараһан тухай, тэрэнэй наһа бараһанай удаа Алан-гуагай үшөө гурбан хүбүүдые түрэһэн тухай, табан хүбүүдээ эбтэй эетэй байлгахын тула Алан-гуагай һанаһан һургаал-заабари-даабари тухай мэдэжэ абанабди.

Буряадай түүхэ, уг гарбал, ёһо заншал болон буряад арадые бүрилдүүлһэн уг удам, обог отогууд тухай бусад монгол арадуудһаа амяарлан хаража огто болохогүй юм. Монголшууд гээшэ нэгэ хүн шэнги нэгэ бүхэли арад бшуу. Жэшээлэн хэлэбэл, тэрэ хүнэй толгойнь халха-монгол һэн гэлэйг, зүүн гарынь хальмаг-монгол, баруун гарынь буряад-монгол гэел даа. Теэд баруун гарынь таһа татажа, буряадай түүхэ амяарлан хаража болохо аал? Үгыл хаш даа, үгы...

Алдар суута Алан-гуа хатанһаа хойшо арбан үеын үнгэрһэнэй удаа алтан дэлхэйдэ Чингис хаан түрэһэн юм. Бага наһандаа Тэмүүжин гэжэ нэрэтэй хүбүүнэй элинсэг дээдэ уг гарбалынь та бидэ хоёройхидол адли үнөөхил Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёр болоно бшуу.

Угайнгаа заншал хадагалһан

уран дууша "Тоонтынхид"

Ниитын он тоололгын эхилһээр, 2000 жэлэй үнгэрхэдэ, Америкын эрдэмтэд бүхы дэлхэйн эрдэмтэдтэ хандажа, һүүлэй мянган жэлэй туршада ажаһууһан, ажаллаһан, ниитын хэрэг ябуулһан эгээл эрхим, эгээл сэсэн, эгээл хүндэтэй хүниие шэлэн олоёл гэжэ уряалһан байна. Тэрэ асуултын дүнгөөр манай уг удамай түлөөлэгшэ болохо Чингис хаан олоной дуугаар илажа, “Һүүлшын мянган жэлэй эгээл эрхим хүн” гэһэн нэрэдэ хүртэһэн байна. Наһа бараһанһаа хойшо аяар долоон зуу ехэ гаран жэлэй үнгэрөөд байхада, иимэ нэрэ зэргэдэ хүртэхэ гээшэ гайхалтайшье, омогорхолтойшье хэрэг болоно. Теэд ямар габьяагайнгаа түлөө Чингис хаан иимэ ехэ нэрэ зэргэдэ хүртэбэ гээшэб гэһэн асуудал гаража ерэнэ. Нэн түрүүн тэрэ сэрэгэй айхабтар бэрхэ жанжин гэхэ гү, али полководец байгаа. Эгээл тэрэнэй сэсэ мэргэн ударидалга доро монголшуудай сэрэгүүд бүмбэрсэг дэлхэйн гурбанай хоёр хубиие эзэмдэжэ шадаһан юм. Чингис хаанай алтан урагайхид болохо тэрэнэй хүбүүд. Ашанар, гушанар, дүшэнэр хори-гушан жэлэй туршада дайн сэрэг хэбэшье, удаадахи 200-300 жэлэй туршада тэдэнэй эзэлжэ байһан газар дээрэ дайн дажар болоогүй гэжэ тэмдэглэхэ шухала. “Дайе дайгаар дараха” гэхэдээ эгээл энээн тухай Чингис хаан хэлэдэг байжа болоо. Монгол сэрэг гээшэ морин эрдэниингээ хүсөөр бүмбэрсэг дэлхэйе эзэлхэдээ, нэгэ үдэрэй туршада 400-500 модо зайе 4-5 мори һэлгүүлэн, торон тогтонгүй һэтэ гүйлгэжэ гарадаг һэн. Мүнөөнэй муу машинашье тиимэ зай нэгэ үдэр соо гаталхань хэлсээтэй бэзэ. Хүн түрэлтэнэй түүхэдэ Чингис хаан шэнги бүмбэрсэг дэлхэйн хахадһаа ехэ газар эзэлһэн сэрэгэй ударидагша гэжэ үгы байгаа юм.

Чингис хаанай үшөө нэгэ габьяа гэхэдэ, тэрэ дэлхэйн Зүүн, Баруун зүгүүдые бата нэгэдэлээр ниилүүлэн, олон арадуудай хоорондо соёл болбосоролой, худалдаа наймаанай, худа урагай таһаршагүй холбоо хэтын хэтэдэ тогтоожо шадаһан байна. Тэрэ холбоониинь мүнөөшье хүгжэһэн хэбээрээ.

Чингис хаанай гурбадахи габьяань гэхэдэ, тэрэ Түб Азида ажаһуужа байһан олон тоото обог болон отогуудай, бага, ехэ арадуудай хоорондохи хёмороо усадхажа, Монголой Ехэ Улас байгуулһан ушар болоно. Энээн тухай “Монголой нюуса тобшодо” иигэжэ хэлэгдэнэ:

Одотой тэнгэри эрьежэ,

Олон улад байлдажа,

Орондоо унтаха забгүй,

Олзолон буляалдажа байба.

Хүрьһэтэ дэлхэй хүрбэжэ,

Хүбшын улад хёморолдожо,

Хүнжэлдөө унтаха забгүй

Хүжэдөө тэмсэжэ байба.

Гадна Чингис хаан өөрынгөө арадта үзэг бэшэг олгоһон, шажан мүргэл дэлгэрүүлһэн габьяатай юм. Эгээл эдэ габьяануудайнгаа түлөө манай уг удамай аха захатан болохо Чингис хаан “Һүүлшын мянган жэлэй эгээл эрхим хүн” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө бэзэ.

Чингис хаанай алтан урагайхидай Монголой Ехэ Улас тогтооходонь, тэрэ гүрэн түрэдэнь 2 мянгаһаа 3 мянга хүрэтэр обог отогууд, ураг яһанууд, бага, ехэ арадууд ороһон юм гэжэ Монголой эрдэмтэд тоолон тодорхойлһон байна. Харин буряад арадай бүрилдэхэ хэрэгтэ 2-3 мянга бэшэшье һаа, 200-300 обог отогууд, ураг яһанууд хабаадаһан байгаа бэзэ гэжэ тухайлхаар, 200-300 обог отогууд, ураг яһанууд гэхэдэмни, заримашуул “энэшни юугээ хэлэжэ байһан хүн бэ гэжэ һанажа болохо. Буряадууд гээшэ хори, эхирэд, булгад, хонгоодор, сартуул, сонгоол гээд лэ дүүрээ юм бэшэ гү” гэжэ урдаһаашни харюусаха.

Теэд тэрэ гээшэ даншье тиимэ бэшэл даа. Жэшээнь, хориин арбан нэгэн эсэгынхиниие абаад үзэел даа. Буряад арад гээшэ олон арбаад обог отогуудһаа, ураг яһануудһаа бүридэһэн гэжэ эрдэмтэд тоолодог байгаа. Тэрэнь тон зүб юм. Илангаяа Байгал далайн баруун тээхи буряадуудта, тодорхойлбол, эхирэдүүд болон булгадуудта, гадна сэлэнгын буряадуудта олон тоото обог отогууд, үндэһэ яһатан ородог. Тэдэнэй тоодо түүрэгүүд, монголнууд, оротон хамниган, сартуулнууд гэхэ мэтэ арадуудай түлөөлэгшэнэр ороно. Харин хори буряадуудые һаяын саг болотор нэгэ үбгэ эсэгэһээ гараһан нэгэ бүлын шуһан түрэл зон гээшэ гэжэ бусад буряадуудшье, эрдэмтэдшье тоолодог байгаа.

Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Цыбик Бобоевич Цыдендамбаев 1972 ондо “Буряадай түүхын зохёолнууд болон угай бэшэгүүд” гэһэн ном бэшэжэ, эдэ бүхы асуудалнуудта эли тодо харюу үгэһэн юм. Нэгэдэхеэр, эртэ урдын домог түүхэдэмнай хэлсэгдэдэг Барга баатар, тэрэнэй хүбүүд Олюудай, Буряадай, Хоридой гэгшэд үнэн дээрээ энэ дэлхэйдэ хэзээ нэгэтэ ажаһууһан хүнүүд бэшэ, харин эдэ нэрэнүүд хадаа оройдоол обог отогуудай ниитэ нэрэнүүд болоно гэжэ тодорхойлоо. Хоёрдохёор, энэ дэлхэйдэ оройдоо ажаһуугаагүй хүндэ ямар һамган, ямар хүүгэд байха бэлэй. Гурбадахяар, хориин арбан нэгэн эсэгынхид гээшэ шуһан түрэл бэшэ, харин бүхы буряад арадтал адли элдэб газарһаа гараһан эреэн маряан бүридэлтэй юм гэжэ элирхэйлһэн байна. Тиихэдээ хори гэһэн обогтоной бүридэлдэ нэн түрүүн галзууд, шарайд хоёр ородог байгаа гэжэ бэшэнэ.

Юундэб гэхэдэ, эртэ урдын хориинхид галзуу шара нохойдо шүтэн мүргэдэг байжа болоо. Галзууд – галзуу нохой, шарайд – шара нохой болоно гэжэ суута эрдэмтэ элирхэйлһэн байна. Харин гучидууд галзуудһаа таһаржа, өөрын обог бии болгоһон хэбэртэй. Гучид гэһэн үгэ ашын хүбүүн гуша гэһэн нэрэһээ гаража болоо хаш. Харин хуасай, хүбдүүд, харгана, худай, хальбан гэһэн обогуудай хүхүүрнүүдэй нэрэнүүдые хаража үзэхэдэ, эдэ обогууд анхан сагта түүрэг гарбалтай байһан аад, удаань хориинхидтой ниилэжэ болоо. Харин бодонгууд эртэ урда сагта кидан арадай түлөөлэгшэд байһан аад, ямар нэгэ шалтагаанһаа боложо, мүн лэ баһа хориинхидой бүридэлдэ ороһон байна. Харин батанай, сагаангууд гэһэн обогууд монголһоо гарбалтай байжа болоо гэжэ Ц.Б.Цыдендамбаев бэшэнэ.

Мүнөө үедэ буряад арад дэлхэйн арадуудһаа ямаршье дутуугүй, харин магад үлүү өөрын соёлтой, болбосоролтой, ёһо заншалтай, түүхэтэй, хэлэ бэшэгтэй ХХI зуун жэлэй үүдэ нээн, дабшажа ябана. Буряад гэһэн нэрэеэ дээрэ үргэн, үндэһэн соёлоо хүгжөөн, үнгэрһэн түүхэеэ һанажа ябыт даа, эдир залуу үетэн!

Дондог Бальжинимаев, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ

ХОРИ БУРЯАДУУД

Хун шубуун гарбалтай,

Хуһан модон сэргэтэй

Монголой хори-түмэд угсаатанай Барга баатар ноёной гурбан хүбүүдэй одхониинь Хоридой мэргэн байһан юм. Тэрэнэй түрүүшын һамган Баргажан гуаһаа Алан гуа гэжэ нэрэтэй ганса үхин, хоёрдохи һамган Шаралдайһаа Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд гэжэ табан хүбүүд, гурбадахи Нагатай һамганһаань Харгана, Худай, Бодонгууд, Хальбан, Сагаан, Батанай гэжэ зургаан хүбүүд түрэжэ, хамтадаа арбан нэгэн хүбүүд болоһон байна.

Эдэнь үдэжэ үрэжэһөөр арбан нэгэн обогтон боложо, эсэгынь нэрын Хоридой байһан дээрэһээ тэдэнэй нэрэ хори буряад болоно. Нагадай һамганиинь найман хүбүү түрэбэшье, хоёройнь бага балшар наһандаа нүгшэһэн тула тэдэнэй нэрэ мэдэгдэнэгүй гэжэ Тобын Түгэлдэрэй «Хориин болон Агын буряадуудай урда сагай түүхэ» соо хэлэгдэнэ. Эдэ хоёр хүбүүд тухай ондо ондоо баримта мэдээнүүд үгтэнэ. «Эдээн сооһоо хоёр хүбүүдынь үнэржөөгүй ( үе залгаагүй) тула арбан нэгэн хүбүүд нэрлэгдэжэ ябадаг юм гэжэ Шираб-Нимбу Хубитын «Хориин арбан нэгэн эсэгын буряад зоной домог түүхэ» дотор тэмдэглэгдэнэ. «Налгай гоохон Нагадайһаа найман хүбүүн түрэбэ. Хойтол, Сонгоод гэжэ һүүлшынь хоёр хүбүүд Монгол газарта таһарба. Тиигэжэ «арбан гурбан» бэшэ, харин «арбан нэгэн эсэгын хори буряад» гэжэ нэрлүүлһэн юм гээд манай суута эрдэмтэ, ниитын ажал ябуулагша, уран зохёолшо Базар Барадин 1922 ондо зохёоһон «Буряад- монголой уг гарбалай домог» соогоо бэшэһэн байдаг.

Хори буряадууд хадаа Буряад орондо ажаһуудаг эгээл олон тоото буряад зон болоно. Монгол угсаата арадуудай үндэһэ һуури табиһан Бүртэ Шонын уг изагууртай хамта хори буряадууд Байгалай урда бэеһээ гэхэ гү, али энгэр талаһаа ерэһэн юм гэжэ тоологдодог. Тиихэдэ тэдэнэр «нохой» гэһэн уряа һүлдэтэй байгаа. Ородуудай ерэтэр лэ хори буряадууд хадаа буряадууд гэжэ нэрлэгдэжэ ябаа. Энээнэй урда тээ хори буряадууд эртэ урдын түүхэтэй угсаатан байһан юм. Энээнэй урда тээ тэдэниие хорёодууд, хориларнууд гэжэ нэрлэдэг һэн.

ГАЛЗУУД

ХУАСАЙ

ХҮБДҮҮД

ГУШАД

ШАРАЙД

ХАРГАНА

ХУДАЙ

БОДОНГУУД

ХАЛЬБАН

САГААНГУУД

БАТАНАЙ

БУЛГАД УГСААТАН

Буха ноён баабай,

Будан хатан иибии

Булгад хүнэй гарбал,

Буряад хүнэй удха

Булгад хадаа Эхирэдэй ахай гэжэ тоологдодог байгаа. Ушар иимэһээ Булгад, Эхирэд үринэр гэжэ түүрээн мүргэдэг байһан гэхэ. Булгадһаа гараһан Алагуй хадаа яһанайнгаа уг удамые залгуулан эхилнэ. Зарим домогой ёһоор, Тугалаг болбол тэрэнэй аха (ууган) хүбүүн байгаа, нүгөөдэ домогуудай үндэһөөр, тэрэ бага (одхон) хүбүүн гэжэ тоологдодог.

Булгадууд Ангар мүрэнэй, тэрэнэй һаба һалаанууд болохо Хути, Идэ, Үдэ, Эди, Эрхүү, Худа гол горходой оршон нютагуудаар ажаһуудаг һэн. Угсаатанай газар дайда бүхы отогойхидой баялиг, һуурижаһан нютаг гэжэ тоологдодог бэлэй. Тиимэһээ энэ угсаатанай яһатад нютаг ороноо сахин хамгаалдаг һэн.

Булгадууд хүйлэн хүхэ буха уряатай байгаа.

Ууган хүбүүн Булгадһаа Балаганай, Идын, Оһын, Хутиин буряадууд уг изагуураа абаһан юм гэхэ.

Хоёрдохи хүбүүн Эхирэдһээ Качугай, Дээдэ Зүлхын, Хударын, Баргажанай болон Ойхоной буряадууд уг гарбалаа эхилһэн түүхэтэй.

Зарим угай бэшэгүүд соо Булгадай 19, харин нүгөө зарим уг изагуурай домогууд дотор 21 яһан дурдагдана:

1. Алагуй

2. Һойбо

3. Далахай

4. Сагаан

5. Буян

6. Божо

7. Шаралдай

8. Шадараа

9. Бообой

10. Гутал

11. Енгүүд

12. Хоогой

13. Онгой

14. Онхоодой

15. Холтобой

16. Багаари

17. Эрхэдэй

18. Хүлмэнгэ

19. Олзон

20. Морой

21. Ноёд

Зарим бэшэгүүд соо Божо, Шадараа гэжэ яһан үгы.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ

ЭХИРЭД УГСААТАН

Эрьеын габа эхэтэй,

Эреэн гутаар эсэгэтэй

Эхирэдүүд эреэн гутаар уряатай байгаа. Тиин эхирэдүүд «Эреэн гутаар эсэгэтэй, эргиин (эрьеын) габа эхэтэй» гэжэ түүрээдэг байһан. Зарим баримтануудта Олжон, Эмхэнт, Аргаһан ба бусад дурдагдана.

Һэнгэлдэр гурбан хүбүүтэй байгаа: Хэрхэгтэ, Халюухай, Хазуухай. Һүүлшынхинь хоёр хүбүүдтэй болобо – Хадалай ба Хоргоһон. Хадалайнь долоон хүбүүтэй һэн: Хамнагадай, Буянтай, Бүдэнэй, Буура, Бүлюу, Һойбо, Хура. Хурын үринэр Баргажанда ажаһуудаг. Хоргоһон Абай хүбүүтэй болоо һэн. Абай табан хүбүүтэй: Һаби, Арбигтай, Ябааша, Бүхэ Байтан, Шодой. Эдэнэй уг гарбал Баргажанда, Бага-Уланда, Качугта ажаһуудаг.

Зүлхэ мүрэнэй эрьеэрхи буряадууд үхэр малтайгаа Байгалай хойто эрьедэ ерэжэ, түбхинөө һэн. Эндэ хэншье ажаһуудаггүй байгаа. Эдеэлсэтэй һайн бэлшээридэ үхэр малынь, моридынь түргөөр тобиржон таргалба. Хабартаа эхирэдүүд адууһа малаа гэртээ абаашаба. Дахинаа ган гасуур жэл болобо, зунай эхинһээ хойшо бороо хура оробогүй. Тиихэдэнь адууһа малынь өөһэдөө Байгалай хойто эрье руу ошоо һэн. Һубай малнуудыньшье тиишээ субаба. Бусад адуун һүрэгүүдтэй хамта Мухан Тохоевой адуун тиишээ ошоһон байгаа. Тэрэ адуун һүрэгөө бэдэрхэеэ Байгалай хойто эрье худар ошобо. Адууһа малаа олоод, туужа асарха гэхэдэнь, адуу моридынь ой соогуур, хада майлаар тараад, иишэ тиишээ гүйлдэшэбэ.

Энэ нютаг тэрээндэ ехэтэ һайшаагдажа, гэр бүлөөрөө тиишэ зөөхэ баатай болоо һэн. Тэдэнэй хойноһоо үшөө хэдэн бүлэ зөөбэ. Тиигэжэ Байгалай хойто эрьедэ бишыхан тосхон бии болоо һэн. Ангуудые агнаха, загаһа бариха, адуу мал үдхэхэ таарамжатай байдалай тохёолдоһон тухай дуулахадаа, жэл бүхэндэ хэдэн бүлэнүүд зөө зөөһөөр, Байгалай хойто бэедэ хүн зон ниилээд олошорһон байгаа. Тиихэдэнь хүнүүд Худара болон Баргажан руу зөөжэ захалба. Тэндэ үргэн дэлюун нуга голнууд, шэмэтэй, эдеэлсэ һайнтай ногоогоор баян бэлшээринүүд, агнууриин ан амитад олон байгаа. Иишэ нүүжэ ерэгшэд Баргажанай Яаригта нютагта түбхинэбэ. Баргажанай нуга голдо гансал шэмэтэ хяаг ногоон ургадаг байгаа. Уданшьегүй шэнэ нютагта түбхинэгшэд баян бардам байдалтай болоо һэн.

Эхирэдэй 10 яһатаниие тоолобол:

1. Һэнгэлдэр

2. Шоно

3. Абидеэшүүд

4. Баяндай

5. Зонхи 6. Олзон

7. Хадагали

8. Хамнагаадай

9. Һэрхэлдэй

10. Балдай Гадна

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ

ХОНГООДОР УГСААТАН

Сагаан шубуун гарбалтай,

Сагдуул модон сэргэтэй

Буряад арадай яажа бии болоһон тухай асуудалда хонгоодорнууд юрэнхы байдалда ороногүй. Хонгоодорнууд гээшэ хэд бэ? Энэ хадаа тон багаар шэнжэлэгдэһэн асуудал болоно. Эдэнэр, юрэдөөл, мүнөөнэй Монголой оршом дайдаһаа гаража, Байгал шадарай нютагуудта һаяшаг ерэһэн юм ха гэжэ шэнжэлэгшэд һая болотор заадаг байгаа. Сэхыень хэлэхэдэ, олохон шэнжэлэгшэд иимэ һанамжые дэмжэдэггүй.

Буха ноён болон Шаргай ноёниие бурхан һахюуһаднай болоно гэжэ хонгоодорнууд гү, али булгадууд тоолодог гү? – гэһэн асуудал гарадаг. Эдэ бурхан һахюуһад тэдэнэй ниитын юм гэжэ багсаамжалхада, бүхы юумэ һуури байрадаа ороно бшуу. Ушарынь юуб гэбэл, тэдэнэй уг изагуур эртэ урдын, ниитэ нэгэн байна.

“Бидэ хонгирадуудһаа гараһан болонобди. “Хонгирад”, “хонгоодор” гэһэн үгэнүүд дүтэрхы байна. “Хонг” гээшэ эдэ үгэнүүдэй үндэһэн болоно. Тиимэһээ “хонгирад” гэһэн үгэ “хонгор” (һайхан) ба “иргэд” (иргэн – уг, угсаатан) гэжэ хоёр үгэһөө гараһан байна. Үгы гэбэл, “хонгор арад” – “хонгирад”. “Хонгирад” гээшэ хонгидор, хонгоодор болоходоо магадгүй”, - гэжэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, уран зохёолшо Шираб-Нимбу Цыденжапов тоолоно.

Куралас (хори), икирес (эхирэд), кунгират (хонгоодор) хадаа домог сууда ороһон Эргэнэ-хун гэжэ нуга голһоо гараһан түүхэтэй (Рашид-ад-дин).

Мүнөөнэй буряадуудай уг изагуур монгол угсаата арадай үндэһэ һуури табиһан байгаа гэһэн мэдээнүүдтэ этигэхэ ушартай болонобди. Тиимэһээ буряад арадай хаанаһаа, яагаад бии болоһониинь ойлгосотой. Хонгирадуудһаа икиресүүд (эхирэдүүд) һалаатажа гарана, тиихэдэ эхирэдүүд болон булгадууд уг түрэлэй угсаатад болоно, харин хори болон хонгоодорнууд нэгэн адли уряа һүлдэтэй байна; эдэ угсаатадай хэлэн адли дүтэрхы, ажаһуудаг газар нютагуудынь ниитэ нэгэн, олондо мэдээжэ: буряад арадай уг гарбал ниитэ нэгэн болоно гээшэ.

Чингис хаанай бүлэ аша Есүнхэ “гурбан зуун гушан табан хонгоодор сэрэгшэдые хубита” болгон абаһан юм гэжэ Доржо Банзаров “Чингисэй шулуун” гэдэг эртэ урдын энэ түүхэтэ хүшөөе тайлбарилхадаа бэшээ һэн: “Хонгоодорнуудай дунда мүнөө болотор хонгоодорнуудай угсаатан ажаһуудаг, Алайрай албан захиргаанай (Эрхүү можын) бүхы шахуу буряадууд хонгоодорнуудай угсаатанда хабаатай, юундэб гэхэдэ, тэдэ ёһотойл буряадууд бэшэ, харин XVII зуун жэлдэ Сибирьтэ нүүжэ ерэһэн монголнууд юм. Имагтал эдэ хонгоодорнууд хүшөөгэй шулуун дээрэ дурдагдана. Хэзээ нэгэтэ Үргэнэ мүрэн (Аргунь) худар нүүхэдээ, Есүнхэгэй хубаари болоһон байгаа. Чингисэй хүбүүд, аша гушанарай үймөө хүлгөөнэй үедэ тэдэ нүүдэл һуудал байдалаа ходо хубилгажа, шэнэ эзэдэй мэдэлдэ ородог байгаа”.

“Хонгоодорнуудай уг изагуур монгол арадһаа үндэһэтэй гэжэ эдэнэй түүхэтэ угай бэшэгүүд тэмдэглэдэг юм гэжэ М.Н. Мильхеев бэшэнэ. XIII зуун жэлэй Харахориной хүһөө шулуун хүшөө дээрэ хонгоодорнуудай дайн байлдаан дурдагдана”.

Алайрайхид (хонгоодорнууд) Халхаһаа бэшэ, харин Баруун-Хойто Монголһоо гараһан юм. Алайрайхидай этнографическа болон лингвис онсо илгаанууд энээниие элирхэйлэн гэршэлнэ гэжэ Г.Д. Санжеев батална. Ц. Жамцарано иимэ хараа бодол баримталдаг байгаа.

А. Хантаевай фотозураг

Хонгоодорнууд буряад арадай булгад угсаатадта хабаатай байгаа гэжэ нүгөө бүлэг эрдэмтэд М.Н. Богданов, Ц.Б Цыдендамбаев, Н.П. Егунов болон бусад тоолодог байгаа. “Эдэнэй хэлэн хонгоодорнуудай буряад уг үндэһэтэй байһые тодо хурсаар элирхэйлэн гэршэлнэ. Хонгоодорнууд монгол угтай байгаа һаа, тэдэ иимэ түргөөр буряад хэлэтэй болохогүй һэн. Юундэб гэбэл, тэдэ бултадаа Алайрта, Түнхэндэ, Захааминда бүлэгөөрөө ажаһуудаг байгаа. XVII зуун жэлэй түрүүшын хахадһаа, тэн үеһөө Байгалай саанахи баруун нютагуудта буряадуудтай хамта ажаһуудаг сонгоолнууд ба сартуулнуудай үшөө монгол хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэг байлгын жэшээ элирхэйлэн гэршэлнэ”, – гэжэ Ц.Б.Цыдендамбаев батална. Хонгоодорнуудай монголһоо уг гарбалтай бэшэ байһыень буряадуудай аман зохёолой ёһо заншал баталдаг юм гэһэн Ц.Б.Цыдендамбаевай һанамжые Н.П. Егунов дэмжэдэг бэлэй. А. Ангархаев Егуновой һанал бодолые һайшаан дэмжэхэдээ, иигэжэ бэшэнэ: “Хонгоодорнууд болон бусад олон буряад угсаатад ниитэ нэгэн угай бэшэгүүдтэй, үльгэр домогуудтай; хонгоодорнууд ба булгадууд нэгэн адли бөөгэй бурхан һахюуһадтай, тусхайлбал, Буха ноён, Шаргай ноён бурхадтай...”. “Хонгоодорнууд Монголһоо гараһан байха аргагүй; юундэб гэхэдэ, тэдэ энэ орондо дэлгэрһэн Буддын шажанай үүргэ нүлөөнэй мүр сараашье үлөөгөөгүй, түбэд-буддын шажанай нэрэнүүд тэдээндэ мэдээжэ бэшэ байна”, – гэжэ Ж. Зимин тоолоно.

Хонгоодорнуудай ехэ бүлэгүүд элдэб үе сагта Монгол руу ошоһон аад, удаань XVI-XVII зуун жэлнүүдэй түүхэтэ үе сагта гэдэргээ Түнхэн, Алайр болон Захаамин нютагууд руугаа бусажа ерэһэн байха юм гэжэ хонгоодорнуудай булгад угсаатадай тала баригшад тоолодог байна.

Хонгоодорнуудай Монголдо ажаһууһыень баримтанууд гэршэлдэг. Теэд тэрэ эдэнэй эхэ орон байгаа гү, али хашалта харшалалтануудһаа бэеэ аршалан абархаяа тиишэ ошоһон аад, удаань һөөргөө бусаһан байгаа гү? Энэ асуудалда ямар харюугай үгтэһэнһөө хонгоодорнууд, тэдэнэй хаанаһаа гараһан тухай асуудалые шиидхэлгэ дулдыдаха аабза гэжэ һананабди.

XVII зуун жэлдэ ехэ бүлэг хонгоодорнууд Монголой газар дээрэ ажаһуудаг байгаа гэжэ үнэнтэ зүб үндэһэ баримтанууд элирхэйлэн гэршэлдэг. Энэ зуун жэлэй хоёрдохи хахадта Монголдо ехэ ехэ хаашуулай хоорондо хёмороо зүришэлдөөнэй гаража байха үедэ эдэнэй горитой хубинь хойшоо, Байгал далай худар зөөһэн байгаа. Тэрэ үедэ тэндэ Монголой хэдэн хаашуул байһан юм. Гүрэнэй ба сэрэгэй оюун бэлигтэй ажал ябуулагша Галдан Бошогто хаан (1671-1691) толгойлогшотой Ойрад-Джунгарай хаан түрэ эдэнэй дундаһаа эгээл хүсэтэйнь байгаа. Монголнуудые ниитэ нэгэн гүрэн болгожо нэгэдүүлхэ, Манжуурай хашалтада эсэргүүсэн, бүхы монгол хаашуулай фронт байгуулха гээшэ тэрэнэй бэелүүлдэг политикын гол зорилго байһан юм. Гэбэшье халха-монголой хаашуул (Түшэгтэ хаан, Сэцэн хаан) Галданай эзэрхэг зонхилолгоһоо айжа, сүлөөтэ ба бэеэ дааһан байдалаа алдана аа гүбди гэжэ һүрдэһэндөө тэрэнэй нэгэдэлгын политикада эсэргүүгээр тэмсээ һэн. Энэ үедэ Урда (Үмнэ) Монголдо манжуурнууд эзэрхэжэ байба.

“Хонгоодорнуудай уг изагуурай эхэ нютаг хадаа Монгол орон, түбхын түрүүлэн ойрод- монголнуудай ажаһуудаг тус ороной баруун хуби болоно ха гэһэн баталамжа дүримые дэмжэнэб, – гэжэ Буряадай мэдээжэ эрдэмтэ Ширап Бодиевич Чимитдоржиев тэмдэглэнэ. – Үшөө нэгэ ажаглалта хэхэ байнаб. Хонгоодорнуудай, мүн бусад буряад угсаатадай уг гарбалые, хаанаһаа гараһыень юрэнхыдөө монголнуудай уг изагуурһаа тусгаарлан амяарайнь шиидхэжэ болохогүй байна”. Энэнь тон зүб ха даа.

Олохон баримта мэдээнүүд, угай бэшэгүүд, домогууд соо хонгоодорнуудай 12, зарим ушарта 19 обог дурдагдадаг байна.

12 обог:

1. Ашаадаа

2. Горон

3. Ашаахай

4. Улаажай

5. Тайбажан

6. Хайдаа 7. Найдар

8. Шуранхан

9. Богоолтой

10. Буруудхан

11. Боролжой

12. Түртэн

19 обог:

1. Ашата

2. Гушан

3. Ашхай

4. Улаалзай

5. Тайбажаан

6. Хагта

7. Найдар

8. Шуранхан

9. Боолдой

10. Буруутхан 11. Боролзой

12. Халши баатар

13. Даша баатар

14. Нашан

15. Дүртэн

16. Бадархан

17. Шарануут

18. Боронуут

19. Гуран

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ

САРТУУЛ УГСААТАН

Сартуул угсаатанай түрүүшын бүлэгүүд анханда Халха-Монголдо байһанаа хойшоо гаража, Байгал шадарай урда бэеын нуга голнуудаар нютагжаһан намтартай. Хонгоодорнуудтал адли, тэдэ 1600 гаран онһоо 1700-һаа хойшонхи жэлнүүд болотор иишэ нүүжэ ерээ һэн. Тэрэшэлэн баруун сартуул буряадууд Хойто-Монголһоо 1630-дахи онуудай үеэр гаража эхилһэн түүхэтэй.Тэдэ Зэдэ голой һаба һалаануудай хаялга нугануудаар таража һууһан байха юм. Энээн тухай хуушанай монгол эрдэмтэдэй бэшэһэн ном сударнуудта бэшэгдэһэн байдаг.

Сэлэнгын аймагай ехэ тайшаа Юмдэлэг Ломбоцыреновэй сэлэнгын буряад тухай 1868 ондо бэшэһэн ном соонь иигэжэ хэлэгдэдэг: “Сартуул угтан Хүлэг гэдэг хүнэй ударидалга доро Монголой Сэцэн хаанай газар дээрэһээ гаража, Зэдэ голой нуга талаар түбхинэн һуурижаһан байгаа”. Эрдэмэй түүхэшэн Самбуу Галдановай түүхэ бэшэг соо Зэдын сартуул буряадууд тухай дурдагдаһан байдаг. XVII зуун жэлэй үеэр сартуул угтан 40-50 хүнһөө бүридэһэн хэдэн бүлэгөөр гаража, 1690 ондо 1200 шахуу хүн ерэһэн байгаа гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Хүлэгэй хүбүүн Олто хадаа отогой тайшаа байһан ха. Олтын хүбүүн Дүлхинзэ гэгшэ хасаг Клочихинтай (Зэлтэрэ нютагай) хамта Савва Рагузинскиин даалгабаряар (1728 ондо) Хяагтаһаа баруулжаа Шиблиин дабаагаар Түнхэн тайшаа хүрэтэр хилэ табилсажа, ехэ туһа хүргэһэндөө тайшаа нэрэдэ хүртөө һэн. Энэ ушар тухай иигэжэ бэшэгдэнхэй: Шиблиин дабаа дабажа ябахадань, нэгэ һүрэг бодон гахайнуудай хабсагай дороһоо гүйлдэжэ гарахада, Клочихинай морин үргэжэ будхаад харайшаба ха. Тэрэнэй моринһоо унажа, хабсагай руу орохоёо байхадань, Дүлхинзэ гүйдэл дундаа шүүрэжэ абаад, амииень абараа һэн. Энээн тухай Клочихин дээшэнь мэдүүлбэ. Дүлхинзын хүбүүд Аюуша, Дэлгэр ба тэдэнэй хүбүүд Юмцэн Галсан хоёр мүн лэ тайшаанар болоһон намтартай.

Сартуул угсаатанай Зэдэ нютагта нүүжэ ерэһэнһээ хойшо 370 гаран жэл боложо байна. Тэрээнһээ хойшо эдэ сартуул угтан 13-15-дахи үеэ тооложо ябана гэжэ хэлэлтэй.

1727-1728 онуудай үеэр Савва Рагузинскиин хүтэлбэри доро Росси-Манжуурай хилэ табилгада туһа хүргэһэн буряадуудта хаанта засагай зүгһөө ехэ һайниие хүргэгдэжэ, нилээд олон буряадууд алба налогһоо сүлөөлэгдэһэн, заримдань ноён тайшаагай нэрэ зэргэ олгогдоһон байгаа. Хилэ сахижа байһан сартуул буряадуудта “хасагууд” гэһэн нэрэ зэргэ үгтэжэ, сэрэгэй хубсаһан үмэдхүүлэгдэһэн, һэлмэ, буу зэбсэгээр хангагдаһан, эрхэ зэргэнь дээшэлүүлэгдэһэн, хаанта засагай этигэмжэтэ хүнүүд болгогдоһон байха юм. Энээн дээрэһээ баруун сартуул буряадууд хоёр гэрээр хубаагдажа, хасагууд, отогууд гэгдэдэг болоо һэн. Хасаг буряадууд сэрэгэй албанда ябадаг, гүрэнэй хилэ харадаг бэлэй. Бата Айсуев, Жамбал, Бальжа мэтэнүүд атаманууд боложо, губернаторта мэдэлтэй байба. Хасагай полкын командираар атаман хүн табигдадаг һэн. Полкдо бригада орожо, бригадна командир табигдажа, бригада бүхэндэ 6 һомон орожо, һомон бүхэн 100 хасагһаа бүридэдэг бэлэй. Гүрэнэй правительствын Зарлигай баталамжаар полк бүхэн өөрын тугтай байһан гэхэ. 1856 ондо хасаг сэрэгшэд нэгэ янзын хубсаһатай болобо. 20-һоо 45 хүрэтэр наһатай хүнүүд хасаг сэрэгэй алба хэдэг һэн.

Отог буряадууд сэрэгэй албанһаа сүлөөлэгдэжэ, гүрэндэ алба налог түлэдэг, ажал хэдэг, үртөө харадаг, улаа зөөдэг байгаа.

Сартуул буряадай уг изагуур тухай хуушанай аяншалагша эрдэмтэд бэшэһэн байдаг. Жэшээнь, Дунда Азиие шэнжэлһэн Грумм-Гржимайло иигэжэ бэшэһэн юм: Чингис хаанай сэрэгээр ябаха үедэ Монголой баруун хизаараар һууһан зоной дунда “сартогоол” гү, али “сартоул” гэжэ яһатан Туркестанһаа асарагдаһан байгаа ха. Тэдэнэй зариманиинь XIII зуун жэлэй үеэр Монголой зүүн захын нютагуудаар нүүжэ ошоһон юм гэдэг. Монголой Забхан аймагай сартуулнууд зүүлжээ ошожо, Сэцэн хаанай мэдэлдэ ороод, дунда зуун жэлнүүдэй үеын үймөө хүлгөөн болотор һууһан байгаа.

Сартуул угтан тухай Монголой “Нюуса тобшо” соо бэшээтэй байдаг. Жэшээнь, сартуулай хатяган обогтон Чингис хаанай сэрэгшэдтэй дайлалдажа ябахадаа, тэдэнэй сэрэгэй баатарнууд ехэ хүсэтэй, хэсүү шанга удамаршадтай байһан гэжэ бэшэгдэдэг. Чингис хаан сартуулнуудтай эбээ таһаржа дайлалдахадаа, Чингистэн Мүнхэ тэнгэриин ашаар сартуулнуудые добтолон абаһан юм гэжэ “Нюуса тобшодо” хэлэгдэдэг.

Сартуул зон Дунда Азиин Бухара хотодо байһан гэжэ Сэлэнгын аймагай ехэ тайшаа Юмдэлэг Ломбоцыренов бэшэһэн байдаг. Сартуул угтан тухай ород эрдэмтэ Б.О. Долгих, буряад эрдэмтэд Доржо Банзаров, Базар Барадин үргэнөөр бэшэнхэй.

Сартуул угтан тухай Россиин элитэ ехэ эрдэмтэ, академик Василий Владимирович Бартольд иигэжэ тэмдэглэһэн байдаг: “XIII зуун жэлэй үеэр Дунда Азиин гүрэнүүдэй, Зүүн Туркестанай ба Долоон мүрэнэй хоорондохи хотонуудые эзэлжэ байһан сартуул яһатан зон Чингис хаанай сэрэгүүдтэй дайлалдажа байнгүй, өөһэдынгөө дураар мэдэлдэнь ороһондонь, тэдэниие гэмтээжэ хороонгүй, хото байрыень бутаргажа һандаангүй, хуушан хэбээрнь орхижо, хотынь һайхан барилгануудые сэсэрлиг гоёорнь үлөөжэ, соёл болбосорол ехэтэй байгаа. Чингис хаанай сэрэгүүд сартуул уласые эзэлжэ дүүргээд, эзэн хаанай зарлигаар хото бүхэндэ дарганарые табихадаа, сартуул обогтой хүбүүн Хоромши Масхуд монгол дарганартай хамта хэдэн хотонуудые хүтэлбэрилбэ...”

Чингис хаан болбол сартуул уласай сэсэрлиг орон нютагта долоон жэл соо (1218-1225) байхадаа, тэдэниие сэсэн мэргэжэлтэй ноёдоор, Монголой хаашуулай зүбшэлэгшэнэрээр томилжо, сартуулай баатарнуудые сэрэгэй жанжан ахалагшанараар табижа, гүрэн түрынгөө хуулиие барюулжа байһан юм гэдэг.

Сартуул угсаатанай гарбал тухай хуушанай монгол эрдэмтэдэй бэшэһэн “сартуулай домог” дурадхалнууд Зэдын сартуулнуудай нютагаар байдаг байгаа. Зүгөөр тиимэ ном сударнууд ХХ зуун жэлэй 30-дахи онуудай үймөө химаргаан соогуур үгы хэгдэһэн байха юм.

Сартуул угсаатан болбол Сарата уулын хормойдо анха түрүүн ажаһуудаг байгаа. Сарата уулын орой гээшэ һара мэтээр яларжа байдаг һэн ха. Сарата уулын нэрээр тэдэ зон сартуулнууд гээд нэрлэгдэһэн байгаа гэдэг.

Халха Монголой газар дээрэһээ гаража ерэһэн сартуул угтанай 7 эсэгын хүбүүд Зэдэ голой юһэн хүнды нютагуудаар таража һуурижаһан түүхэтэй. Эдэ нуга голнууд шэмэтэ ногоотой, алим жэмэсээр, һамар борбоосгойгоор элбэг, ан гүрөөлөөр баян нютагууд юм. Сартуулнуудай һуудаг 9 нуга голнууд иимэ: Алцаг, Ториин гол, Үхэр-Чулуун, Бургалтай, Бага-Нарин, Гэгээтэй, Цагаатай, Үшөөтэй, Борьёо. Сартуул угтанай дунда сонгоолнууд бии.

Сартуулнуудтай холисолдоһон угтан – харанууд, хачанууд, табангуудууд, атагантанууд, ашабагадууд, уряанхантанууд, хүмээнтэнүүд гэхэ мэтын угсаатан байдаг.

Сартуул буряадуудай хэлэн, зугаа хөөрэлдөөн монгол хэлэнтэй адлирхуу юм. Мүн хубсаһа хунарынь, ёһо заншалынь баһал адлишуу. Тиимэһээ тэрэнэй анханай гарбалнууд гэхэдэ, монгол угсаатанай нэгэ үндэһэтэй зон гээшэ ха гэжэ һанахаар.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ

СОНГООЛ УГСААТАН

Буддын шажанай дэлгэржэ, бөөнэр болон бөө мүргэлтэдые хашажа байха үедэ тэдэнэр Эрхүү можын Худай голой һалаа болохо Мүрэн голой эрье шадарай нютагуудаар ажаһуухаяа ерээ һэн. Лама санаартан түбхын түрүүлэн шажан мүргэлөө буряад арадай баяд, ноёдто зорюулдаг байһан юм. Халхын баяд, ноёд ажабайдалай үльгэр жэшээ харуулдаг бэлэй. Тиимэһээ тэдэ бүхы шадалаараа эдээндэ дүтэлхые оролдохо. Харин тэдэнь али болохоор эдэниие урмашуулдаг байгаа. Халхын зарим баяшуул басагадаа тайшаанарай, зайһангуудай хүбүүдтэ хадамда үгэхэ. Жэшээнь, Шэлдэй занги нэгэ баянай хүрьгэн байһан юм. Тиихэдэ хүнүүд өөһэдынгөө дураар буряадуудай ажаһуудаг газарһаа монголнуудай һуудаг газар дайда руу ороһон аад, һөөргөө бусадаг һэн. Илангаяа монголнуудтай хилэлдэг нютагуудта байдаг буряадууд иишэ тиишээ ходо ябажа байдаг бэлэй.

Халхын Сайн хаан Байгалай зүүгээрхи, урдуурхи буряадуудай газар дайдада үни удаан саг соо үнгэлзэн һанаашархажа, тагнуулай сэрэгүүдые Сэлэнгын, Братскын, Дээдэ Зүлхын бэхилэлгэтэй острогуудта эльгээдэг байгаа. Гэбэшье буряадуудые бута сохижо, эзэмдэн абаха гэһэн эдэ һэдэлгэнүүдынь буруу һүргэгдэдэг һэн.

Сонгоолой угсаатан хүнүүд Сэлэнгэһээ ерэхэ. Эдэнэй уг бөө байһан, тэрэ Бохлой Бодиев гэжэ нэрэтэй бэлэй. Түрүүшээр тэрэ мүнөөнэй Олзоной, Хурамшын угтай буряадуудай дунда ажаһуудаг, бөө мүргэлөө хэдэг һэн. Тэдэнэр һайн ажаһуугаа. Сонгоол угтанай буряадууд боомо ба бусад үбшэн тахал эльбэ шэжээрээ сарадаг, һалгаадаг байгаа. Тэдэнэр бултадаа – эрэшүүл болон эхэнэрнүүд – тарим уншадаг бэлэй. Боомо үбшэнгые һалгаадаг таримайнгаа үгэнүүдые угайнгаа түрэлхидһөө гадна, хэндэшье хэлэдэггүй һэн. Угайнгаа нюусые буса хүнүүдтэ хэлэжэ болохогүй гэжэ тэдэнэр үри бэенэртээ захидаг байһан юм гэжэ тэдэ хэлэдэг байгаа.

Шулуун гэжэ нэрэтэй хүн Эмнэй ахатаяа хамта Мүрэн голой нуга газарта түрүүлэн ерээ һэн. Анханда тэдэ Монголой Үнеэнэй шара нуурай эрьедэхи Хүхэ болдог гэжэ нютагта ажаһуудаг байһан юм. Тэдэ Шүхэр ноёной отрядтай хамта иишэ ерээ һэн. Аха дүүнэр отрядһаа үлэжэ, Олзон угтанай Гахан нютагта түбхинэбэ. Олзонтон удабашьегүй тэдэниие үлдэжэрхибэ. Тиихэдэнь тэдэ Мүрэн голой нугада һуурижаба. Эндэ тэдэ наһа бараһан буряадуудай бэлбэһэн эхэнэрнүүдые һамга абаһан байгаа.

Эдэнэй үри бэенүүд сонгоол угсаатанай үндэһэ һуури табяа һэн. Энэ угтан захиргаанай талаһаа харануудай угсаатанда ороод, Худайн Степной дүүмэдэ мэдэлтэй байба.

Сэлэнгын сонгоолнууд бүлэг бүлэгөөрөө удаа дараалан ерэһэн юм. Тэдэнэй ноёниие Үхин гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Тэрэниие Үхин зайһан, тайшаа гэжэ нэрлэдэг байгаа. Үхинэй дүтын түрэл гаралай хүнүүд олоороо наашаа тэрэниие дахажа ерээд, тэрээндэ иигэжэ хэлэбэд: “ Маанадһаа урда ерэһэн хүнүүд ородуудтай танилсаад, Орос гүрэнэй албатад болоһон байна. Тэдээндэл адляар бидэниие Оросой албата болохоор зууршалыт”. Үхин тэдэниие найдуулба. Һая ерэгшэдые тэрэ шадарай ой соо байрлуулба. Үхин өөрөө Сэлэнгын, Итанцын ноёдто ошожо, намда сэрэг үгэжэ туһалыт гэжэ хандаба ха. Юундэб гэхэдэ, һая ерэгшэд намайе хюдаха, юумыемни буляажа абаха, алажашье болохо. Ород ноёд сэрэг эльгээбэ. Сэрэгшэд һая ерэгшэдтэй тэмсэжэ оробо. Үймөөнэй үедэ нэгэ залуу эхэнэр Үхинэй мориной хударгаһаа шүүрээд, намайе абарыт гэбэ. Үхин тэрэниие мориндоо һуулгаад, үймөөнһөө гаргажа абарба. Хожом Үхин тэрэ эхэнэрые һамга абаа һэн. Тэрэнь найман үхибүүдые түрэбэ. Эндэһээ эхилжэ, Үхинэй найман уг үндэһэн дэлгэрһэн түүхэтэй. Үхинэй тэрэ һамганһаа гараһан хүбүүдэй үринэр үдэжэ олошорһон гэдэг.

Сонгоолнуудай үри һадаһад:

1. Шулуун

2. Ярбаахай

3. Үмдэн

4. Үбээдэй

5. Үхэржэн

6. Соосой

7. Бардааха

8. Бардам

Буряад арад нэгэн адли ёһо заншалнуудтай, гурим дүримүүдтэй. Буряад угсаатад – эхирэд, булгадууд, хори, хонгоодорнууд хадаа эртэ урдын монголнууд болоно, харин монголнууд хадаа Түб Азиин эртэ урдын арад гээшэ. Мүнөөнэй байдалаар дээрэ дурсагдаһан угсаатадһаа гадна, нэн түрүүн сонгоол, сартуулнуудые оруулалсан, буряад арад хадаа ниитэ нэгэн үндэһэ яһатан болоно бшуу гэжэ “Буряад үнэнэй” ахамад редактор, Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев тэмдэглэнэ.